Details
Naam
Tuindorp Nieuwendam
Aantal afbeeldingen: 32
IntroductieEen van de tuindorpen in Amsterdam-Noord, met de landelijke variant van de Amsterdamse School.
AdresPurmerplein
Postcode(s)1023 BC
PlaatsAmsterdam
LandNederland
Vervaardiger Berend Boeyinga (Architect)
Jan Boterenbrood (Architect)
J. Roodenburgh (Architect)
Jo (J.H.) Mulder (Architect)
Jouke Zietsma (Architect)
Hildo Krop (Kunstenaar)
Jan Boterenbrood (Architect)
J. Roodenburgh (Architect)
Jo (J.H.) Mulder (Architect)
Jouke Zietsma (Architect)
Hildo Krop (Kunstenaar)
Datum1924 - 1927
Huidige staatDeels of volledig gerenoveerd
OpdrachtgeverGemeentelijke Woningdienst
Huidige eigenaarMeerdere particuliere eigenaren
Ymere
Ymere
Oorspronkelijke functieRijtjeshuizen (arbeiderswoningen)
Huidige functieGemengde bestemming: woningen en winkels/bedrijfsruimtes
Type objectRijksmonument, Blok
Monumentnummer508383 tm 508432
AchtergrondIn 1921 lieten de gemeenten Buiksloot en Nieuwendam zich, samen met andere omliggende dorpen ten noorden van het IJ, annexeren door Amsterdam. Zij hadden ernstig geleden onder de watersnood van 1916 en gingen gebukt onder grote financiele tekorten. Zo kwamen er voor Amsterdam nieuwe terreinen voor woningbouw beschikbaar. Vanaf 1926 verrees in opdracht van de Gemeentelijke Woningdienst onder leiding van Arie Keppler op deze nieuwe gemeentegrond Tuindorp Nieuwendam, net als Tuindorp Oostzaan gebouwd naar ontwerp van Berend Boeyinga. Deze woonbuurt wordt beschouwd als het meest geslaagde tuindorp. Van heinde en verre kwamen mensen om het "mooiste tuindorp van Europa" met eigen ogen te bewonderen.
In totaal omvatte Tuindorp Nieuwendam omstreeks duizend woningen, meestal met drie kamers, een aantal winkels en een brandweerkazerne. Verder zijn in het plan bijzondere schoolgebouwen gerealiseerd, zoals de dubbele lagere school aan het Wognumerplantsoen en de voormalige Purmerschool met beelden van Hildo Krop.
De gemeente had besloten de woningen kleiner te maken dan die in Tuindorp Oostzaan om de huur laag te kunnen houden. Ironisch genoeg werd de huur uiteindelijk te hoog voor de doelgroep, omdat men op het laatste moment besloot om een badcel in de woningen te maken. De eerste bewoners waren dan ook niet de beoogde havenarbeiders, maar bijvoorbeeld politie-agenten en gemeente- en rijksambtenaren. Omdat een (gehuurde) geiser toen erg duur was, prefereerden de meeste bewoners de traditionele en goedkopere methode van de tobbe met op het fornuis verwarmd water. Hierdoor deden de meeste doucheruimten dienst als bergruimte.
In totaal omvatte Tuindorp Nieuwendam omstreeks duizend woningen, meestal met drie kamers, een aantal winkels en een brandweerkazerne. Verder zijn in het plan bijzondere schoolgebouwen gerealiseerd, zoals de dubbele lagere school aan het Wognumerplantsoen en de voormalige Purmerschool met beelden van Hildo Krop.
De gemeente had besloten de woningen kleiner te maken dan die in Tuindorp Oostzaan om de huur laag te kunnen houden. Ironisch genoeg werd de huur uiteindelijk te hoog voor de doelgroep, omdat men op het laatste moment besloot om een badcel in de woningen te maken. De eerste bewoners waren dan ook niet de beoogde havenarbeiders, maar bijvoorbeeld politie-agenten en gemeente- en rijksambtenaren. Omdat een (gehuurde) geiser toen erg duur was, prefereerden de meeste bewoners de traditionele en goedkopere methode van de tobbe met op het fornuis verwarmd water. Hierdoor deden de meeste doucheruimten dienst als bergruimte.
BeschrijvingDe bouwstijl van Tuindorp Nieuwendam is een hoogtepunt in de landelijke variant van de Amsterdamse School. Het is als enige tuindorp gebouwd op palen. Met zijn luxere uitvoering was het bedoeld voor mensen met een beter inkomen. Het openbare groen is steeds verbonden met het private groen in de voor- en achtertuinen van de woningen. De bebouwing is complexer dan in de andere buurten door toepassing van uitbouwtjes, tuinmuren en pergola's.
Het stratenplan volgt, met uitzondering van de bebouwing rond het Purmerplein, een rechthoekig patroon. De meeste straten staan haaks op de Purmerweg, die de centrale as vormt. In het hart van het dorp ligt het ovale Purmerplein met bijzondere winkelwoningen ontworpen door Boeyinga zelf. De woonblokken langs het plein gaan hoger op dan in de woonstraten en staan symmetrisch om het plein. Aan de lange zijden van het plein staat, in het midden, een kort bouwblok. Aan weerszijden staan langere blokken schuin daarop. Uitspringende en tot ver boven de dakrand uitstekende erkers verlenen de hoeken een verticaal accent. Deze vormen een tegenwicht voor de horizontale raamreeksen en wekken bij de toegang van de straten de indruk van poorten.
Langs de Purmerweg staan ook de door Boeyinga ontworpen acht poortgebouwen. Ze zijn verwant aan die in Vogeldorp. Hier is de uitvoering echter rijker. Boven een horizontale raamreeks verheft zich een hoog en steil schilddak. Kleine uitbouwen met een eigen pannendak flankeren het centrale deel. Meer naar achteren staan lage, brede vleugels. Boven de lage winkels strekken zich ruime terrassen uit. De gevels zijn gedeeltelijk betimmerd
Ten noorden en zuiden van de Purmerweg liggen de straatjes met een dorpsachtig karakter, waarvan de blokken en twee-onder-een kap huizen zijn ontworpen door de architecten Jan Boterenbrood, Jakoba Helena Mulder, Daan Roodenburgh en Jouke Zietsma. Hoewel de huizen op elkaar lijken hebben alle architecten iets eigens toegevoegd en is overal sprake van landelijke Amsterdamse School met Noord-Hollandse en soms ook Engelse trekjes.
Zietsma ontwierp de eenvoudige, in losse rijtjes geplaatste bebouwing in en rond de Beemsterstraat en langs de zuidzijde van de Wognumerstraat. Mulders woningen hebben steile zadeldaken parallel aan de straat, met op ongeveer een derde van de hoogte een langgerekte reeks dakkapellen. Boven in de gevel vertonen de kopse kanten van de blokken een houten betimmering. Roodenburgh maakte rond de Edammerstraat gebruik van zadeldaken met een knik. Dwars daarop staan, op de hoeken en in het midden, zes asymmetrische zadeldaken met puntgevels. Die in het midden staan twee aan twee gekoppeld met tussen de koppels een steegje naar de binnenterreinen. Op deze manier voorkwam Roodenburgh een saaie aanblik van de lange gevelwand.
Onder meer rond de Ilpendammerstraat bouwde Boterenbrood blokken die op verschillende manieren eindigen, bijvoorbeeld met een hoge, geknikte kap met daartegen een hoog oprijzende, dwars geplaatste groen geverfde houten topgevel. De raampjes in zijn voordeuren doen denken aan de vormgeving van De Stijl, die binnen de Amsterdamse School erg in trek was. De vensters boven in de gevels, waaronder drie- en zeshoeken, zijn eveneens kenmerkend voor de Amsterdamse School. Verder plaatste hij hier en daar grote tentdaken op de kleine woningen, waardoor deze lijken op Noord-Hollandse stolpboerderijen.
Zowel aan de Ilpendammerstraat (Boterenbrood) als aan het Monnikendamerplantsoen (Mulder) zijn ouderenwoningen gerealiseerd. Deze worden ook wel 'bankwoningen' genoemd vanwege de vaste bankjes voor het raam. Vernieuwend waren de 'keukenwoningen' in de zijstraten van de Purmerweg (ontwerp Mulder), met de keuken aan de straatkant en de woonkamer aan de achterkant.
Het stratenplan volgt, met uitzondering van de bebouwing rond het Purmerplein, een rechthoekig patroon. De meeste straten staan haaks op de Purmerweg, die de centrale as vormt. In het hart van het dorp ligt het ovale Purmerplein met bijzondere winkelwoningen ontworpen door Boeyinga zelf. De woonblokken langs het plein gaan hoger op dan in de woonstraten en staan symmetrisch om het plein. Aan de lange zijden van het plein staat, in het midden, een kort bouwblok. Aan weerszijden staan langere blokken schuin daarop. Uitspringende en tot ver boven de dakrand uitstekende erkers verlenen de hoeken een verticaal accent. Deze vormen een tegenwicht voor de horizontale raamreeksen en wekken bij de toegang van de straten de indruk van poorten.
Langs de Purmerweg staan ook de door Boeyinga ontworpen acht poortgebouwen. Ze zijn verwant aan die in Vogeldorp. Hier is de uitvoering echter rijker. Boven een horizontale raamreeks verheft zich een hoog en steil schilddak. Kleine uitbouwen met een eigen pannendak flankeren het centrale deel. Meer naar achteren staan lage, brede vleugels. Boven de lage winkels strekken zich ruime terrassen uit. De gevels zijn gedeeltelijk betimmerd
Ten noorden en zuiden van de Purmerweg liggen de straatjes met een dorpsachtig karakter, waarvan de blokken en twee-onder-een kap huizen zijn ontworpen door de architecten Jan Boterenbrood, Jakoba Helena Mulder, Daan Roodenburgh en Jouke Zietsma. Hoewel de huizen op elkaar lijken hebben alle architecten iets eigens toegevoegd en is overal sprake van landelijke Amsterdamse School met Noord-Hollandse en soms ook Engelse trekjes.
Zietsma ontwierp de eenvoudige, in losse rijtjes geplaatste bebouwing in en rond de Beemsterstraat en langs de zuidzijde van de Wognumerstraat. Mulders woningen hebben steile zadeldaken parallel aan de straat, met op ongeveer een derde van de hoogte een langgerekte reeks dakkapellen. Boven in de gevel vertonen de kopse kanten van de blokken een houten betimmering. Roodenburgh maakte rond de Edammerstraat gebruik van zadeldaken met een knik. Dwars daarop staan, op de hoeken en in het midden, zes asymmetrische zadeldaken met puntgevels. Die in het midden staan twee aan twee gekoppeld met tussen de koppels een steegje naar de binnenterreinen. Op deze manier voorkwam Roodenburgh een saaie aanblik van de lange gevelwand.
Onder meer rond de Ilpendammerstraat bouwde Boterenbrood blokken die op verschillende manieren eindigen, bijvoorbeeld met een hoge, geknikte kap met daartegen een hoog oprijzende, dwars geplaatste groen geverfde houten topgevel. De raampjes in zijn voordeuren doen denken aan de vormgeving van De Stijl, die binnen de Amsterdamse School erg in trek was. De vensters boven in de gevels, waaronder drie- en zeshoeken, zijn eveneens kenmerkend voor de Amsterdamse School. Verder plaatste hij hier en daar grote tentdaken op de kleine woningen, waardoor deze lijken op Noord-Hollandse stolpboerderijen.
Zowel aan de Ilpendammerstraat (Boterenbrood) als aan het Monnikendamerplantsoen (Mulder) zijn ouderenwoningen gerealiseerd. Deze worden ook wel 'bankwoningen' genoemd vanwege de vaste bankjes voor het raam. Vernieuwend waren de 'keukenwoningen' in de zijstraten van de Purmerweg (ontwerp Mulder), met de keuken aan de straatkant en de woonkamer aan de achterkant.
InterieurDe woningen waren van binnen zeer eenvoudig en zonder specifieke Amsterdamse School vormgeving. Foto's uit het Stadsarchief, hier opgenomen, laten echter wel mooi zien hoe Amsterdamse School-details de weg naar deze arbeidershuizen vonden.
Recente ontwikkelingenStichting Ymere verhuurt de meeste woningen tegenwoordig als sociale huurwoningen. Een klein deel van de woningen is inmiddels verkocht aan huurders en andere particulieren. Het gehele tuindorp is rijksmonument.
Bronnen
G. Vermeer ea, Historische gids van Amsterdam. Stadsuitbreidingen 1860-1935 (Amsterdam, 2010).
F. van Gaalen, 'Tuindorp Nieuwendam'. In: De Tuindorpen (Uitgave Stadsdeel Noord, 2011).
Beeldbank Stadsarchief Amsterdam
Ingezonden door Gert-Jan Lobbes
Professionele of persoonlijke bandIk ging in Amsterdam noord naar de middelbare school en fietste als puber al over het Purmerplein. Ik was er nu voor het eerst met de camera. Fascinerend om te zien welke ontwerpen de architecten maakten, die vooral bekend zijn van hun grootse, stadse ontwerpen.
Gerelateerde objecten