Details
Name
Waalstraat-Amstelkade, Amsterdam
Number of images: 20
IntroductionEen eenvoudig blok met een opmerkelijke geschiedenis.
AddressAmstelkade 59-65, Waalstraat 1-5
Postal code(s)1078
PlaceAmsterdam
CountryNederland
Creator Jouke Zietsma (Architect)
Harry Elte (Kunstenaar)
Harry Elte (Kunstenaar)
Production date1926
Original usageEtagewoningen / diverse overige functies
Object typeBlok
BackgroundDit blok aan de oostzijde van de hoek Amstelkade-Waalstraat was onderdeel van Plan Zuid en kwam in 1926 gereed. Het bestaat uit vijf bouwlagen, waarvan de bovenste hoogstwaarschijnlijk een berging huisvest(te). Het betrof met name etagewoningen, maar op de hoek van de begane grond was ruimte gereserveerd voor een garage. En hiermee stuiten we meteen op het meest fascinerende aspect van dit blok: het feit dat hier voor de oorlog een synagoge zat.
De in 1923 opgerichte joodse vereniging Benei Teimon – Zonen (of Kinderen) van het Zuiden – organiseerde bijeenkomsten die in het begin voornamelijk in het gebouw van De Dageraad aan de Tolstraat 61 werden gehouden. Die ruimte bleek in toenemende mate onpraktisch, zodat werd gezocht naar een andere geschikte ruimte. Die werd gevonden in de als garage bestemde ruimte op de hoek van de Amstelkade met de Waalstraat.
De lange, smalle zogenaamde Chewre-sjoel (een sjoel die ontstaan was vanuit een vereniging) was 19,5 bij 5,5 en 6,8 m en bevatte 140 mannen- en 40 vrouwenzitplaatsen op één niveau. Het interieur hiervan werd ontworpen door Harry Elte, die in het midden van de ruimte een daklicht aanbracht met abstract glas in lood.
Op 14 februari 1926 werd de sjoel ingewijd. Het Centraal blad voor Israëlieten in Nederland deed vijf dagen later verslag hiervan:
'Van buiten af in niets verschillend van de haar omringende huizen, wordt de bezoeker bij het binnentreden van dit Godshuis getroffen door het fraaie, doch eenvoudige interieur. Hoogst modern zoowel wat bouw, als wat betreft de kleurencombinatie waarin zich het schilderwerk en de meubileering vertoonen, doet de Sjoel in geenen deel het traditioneele op den achtergrond wijken. De bouwheer Hairy Elte Phzn. is in zijn zeer mooi werk volmaakt geslaagd. Met de hem ten dienste staande middelen woekerende, heeft hij onze Gemeente een Sjoel verschaft, die terecht de trotsch van 'het nieuwe Amsterdam mag 1 heeten.'
Ook het joodsche weekblad De Vrijdagavond was enthousiast:
'Met medewerking van het Kerkbestuur der Ned. Israël. Hoofdsynagoge werd op dit huis de hand gelegd en werd het volgens de plannen van den architect — de Heer Harry Elte — tot een eigen bedehuis ingericht. De financieele toestand liet geen pracht en praal toe en men moet werkelijk, wanneer men het cijfer hoort, dat beschikbaar was, bewondering koesteren voor de wijze, waarop met zulke geringe middelen, zoo een fraai en aantrekkelijk lokaal is ingericht.
De Heer Elte heeft zich bij dezen bouw aan een nieuw experiment gewaagd. Hij heeft gebroken met de opvatting, dat een Synagoge door haar inrichting een streng en somber karakter moet dragen. Hij heeft hier, naar wij meenen voor de eerste maal — veel met kleur gewerkt en het kan niet ontkend worden dat de vlammend roode banken, de helgroene loopers en de zacht-lila tinten van Omoed en Oroun-Hakaudesj een zeer bizonderen indruk maken. Toen wij des morgens in het volle daglicht het geheel ledige lokaal bezichtigden, deed die kleurmengeling wel wat schril aan, doch in den namiddag, toen de Synagoge geheel was bezet, de gordijnen waren gesloten en het geheel was overgoten door een zacht en diffuus licht, dat straalde uit de eenvoudige lichtbakken — toen deden die kleuren het, tusschen het sombere zwart der mannenkleeren, zeer goed en leek ons Elte’s proefneming bizonder geslaagd.'
De bevolking bleef in Plan Zuid echter groeien en al snel was er behoefte aan een
“echte” synagoge. Die kwam in 1937 gereed aan de Lekstraat, naar ontwerp van Abraham Elzas. Benei Teimon werd opgeheven en de inventaris werd overgebracht naar de ‘bijsjoel’ van de synagoge aan het Jacob Obrechtplein, die gedurende de bezetting werd leeggeroofd.
Vanaf 1938 had de ruimte weer de functie die het oorspronkelijk toebedeeld had: die van garage. De firma Van Marlen zat hier tot in ieder geval 1971. Tegenwoordig is het – met uitzondering van een kantoorruimte aan de Waalstraat – omgebouwd tot woonhuizen en zijn de garagedeuren vervangen door raampartijen en voordeuren.
De in 1923 opgerichte joodse vereniging Benei Teimon – Zonen (of Kinderen) van het Zuiden – organiseerde bijeenkomsten die in het begin voornamelijk in het gebouw van De Dageraad aan de Tolstraat 61 werden gehouden. Die ruimte bleek in toenemende mate onpraktisch, zodat werd gezocht naar een andere geschikte ruimte. Die werd gevonden in de als garage bestemde ruimte op de hoek van de Amstelkade met de Waalstraat.
De lange, smalle zogenaamde Chewre-sjoel (een sjoel die ontstaan was vanuit een vereniging) was 19,5 bij 5,5 en 6,8 m en bevatte 140 mannen- en 40 vrouwenzitplaatsen op één niveau. Het interieur hiervan werd ontworpen door Harry Elte, die in het midden van de ruimte een daklicht aanbracht met abstract glas in lood.
Op 14 februari 1926 werd de sjoel ingewijd. Het Centraal blad voor Israëlieten in Nederland deed vijf dagen later verslag hiervan:
'Van buiten af in niets verschillend van de haar omringende huizen, wordt de bezoeker bij het binnentreden van dit Godshuis getroffen door het fraaie, doch eenvoudige interieur. Hoogst modern zoowel wat bouw, als wat betreft de kleurencombinatie waarin zich het schilderwerk en de meubileering vertoonen, doet de Sjoel in geenen deel het traditioneele op den achtergrond wijken. De bouwheer Hairy Elte Phzn. is in zijn zeer mooi werk volmaakt geslaagd. Met de hem ten dienste staande middelen woekerende, heeft hij onze Gemeente een Sjoel verschaft, die terecht de trotsch van 'het nieuwe Amsterdam mag 1 heeten.'
Ook het joodsche weekblad De Vrijdagavond was enthousiast:
'Met medewerking van het Kerkbestuur der Ned. Israël. Hoofdsynagoge werd op dit huis de hand gelegd en werd het volgens de plannen van den architect — de Heer Harry Elte — tot een eigen bedehuis ingericht. De financieele toestand liet geen pracht en praal toe en men moet werkelijk, wanneer men het cijfer hoort, dat beschikbaar was, bewondering koesteren voor de wijze, waarop met zulke geringe middelen, zoo een fraai en aantrekkelijk lokaal is ingericht.
De Heer Elte heeft zich bij dezen bouw aan een nieuw experiment gewaagd. Hij heeft gebroken met de opvatting, dat een Synagoge door haar inrichting een streng en somber karakter moet dragen. Hij heeft hier, naar wij meenen voor de eerste maal — veel met kleur gewerkt en het kan niet ontkend worden dat de vlammend roode banken, de helgroene loopers en de zacht-lila tinten van Omoed en Oroun-Hakaudesj een zeer bizonderen indruk maken. Toen wij des morgens in het volle daglicht het geheel ledige lokaal bezichtigden, deed die kleurmengeling wel wat schril aan, doch in den namiddag, toen de Synagoge geheel was bezet, de gordijnen waren gesloten en het geheel was overgoten door een zacht en diffuus licht, dat straalde uit de eenvoudige lichtbakken — toen deden die kleuren het, tusschen het sombere zwart der mannenkleeren, zeer goed en leek ons Elte’s proefneming bizonder geslaagd.'
De bevolking bleef in Plan Zuid echter groeien en al snel was er behoefte aan een
“echte” synagoge. Die kwam in 1937 gereed aan de Lekstraat, naar ontwerp van Abraham Elzas. Benei Teimon werd opgeheven en de inventaris werd overgebracht naar de ‘bijsjoel’ van de synagoge aan het Jacob Obrechtplein, die gedurende de bezetting werd leeggeroofd.
Vanaf 1938 had de ruimte weer de functie die het oorspronkelijk toebedeeld had: die van garage. De firma Van Marlen zat hier tot in ieder geval 1971. Tegenwoordig is het – met uitzondering van een kantoorruimte aan de Waalstraat – omgebouwd tot woonhuizen en zijn de garagedeuren vervangen door raampartijen en voordeuren.
DescriptionQua huidige toestand valt dit blok in feite in twee delen uiteen. Het stuk aan de Amstelkade is het meest gave: het heeft nog de originele houten voordeuren met de voor diverse door Zietsma ontworpen blokken zo typische expressieve huisnummers. Ook is hier nog veel van het glas in lood aanwezig.
Vooral het stuk aan de Waalstraat is een ‘mooi’ voorbeeld van een blok met oorspronkelijk prachtige details, maar die in de loop der tijd zodanig zijjn aangetast dat de schoonheid nu ver te zoeken is. De aanpassingen zijn bij zoveel blokken te zien, dat je er in feite een checklist op kunt loslaten.
- Het blok is ‘afgetopt’; de top van de gevel is een stuk ingekort. Karakteristieke verhoogde en uitstekende geveldelen zijn weggehaald en vaak is hiervoor in de plaats een dakoverstek gekomen. Dat is ook hier het geval, althans: bij het hoekgedeelte. Hier zit nu een brede band van lood of zink.
- De houten kozijnen zijn vervangen door plastic exemplaren. Het gedeelte aan de Amstelkade lijkt die aantasting vermeden te hebben.
- Het glas in lood is verdwenen. Op de uitsnede van de archieffoto is het glas in lood van de bovenlichten goed te zien. Die op de eerste verdieping waren het meest uitbundig, op de tweede verdieping hadden een eenvoudiger geometrisch patroon, en op de derde verdieping was geen glas in lood. Op enkele plekken aan de Amstelkade (zeker op de eerste verdieping) is het glas in lood gelukkig nog zichtbaar.
- Bakstenen ornamenten zijn verdwenen. Op de eerste verdieping van het hoekgedeelte zaten een soort pseudobalkonnetjes met afgeronde hoeken. Tegenwoordig is daar een onbegrijpelijk lelijke plaat voor bevestigd.
- De gevels zijn beschilderd. Dat is hier het geval op de begane grond op de hoek. Daardoor is het fraaie metselverband hier nauwelijks zichtbaar.
Het kleurverschil tussen het hoekgedeelte en de gevel aan de Amstelkade is overigens wel heel erg groot. Groter in ieder geval dan zichtbaar is op de archieffoto van vlak na de oplevering, ook al is die zwart-wit. Zouden hier op enig moment andere stenen geplaatst zijn?
Bijzondere vermelding verdienen de twee rijen van drie puntkozijntjes aan beide straten. Het is op de archieffoto lastig te zien of ze oorspronkelijk glas in lood of een fijnmazige roedenverdeling hadden, maar fraai waren ze zeker!
Vooral het stuk aan de Waalstraat is een ‘mooi’ voorbeeld van een blok met oorspronkelijk prachtige details, maar die in de loop der tijd zodanig zijjn aangetast dat de schoonheid nu ver te zoeken is. De aanpassingen zijn bij zoveel blokken te zien, dat je er in feite een checklist op kunt loslaten.
- Het blok is ‘afgetopt’; de top van de gevel is een stuk ingekort. Karakteristieke verhoogde en uitstekende geveldelen zijn weggehaald en vaak is hiervoor in de plaats een dakoverstek gekomen. Dat is ook hier het geval, althans: bij het hoekgedeelte. Hier zit nu een brede band van lood of zink.
- De houten kozijnen zijn vervangen door plastic exemplaren. Het gedeelte aan de Amstelkade lijkt die aantasting vermeden te hebben.
- Het glas in lood is verdwenen. Op de uitsnede van de archieffoto is het glas in lood van de bovenlichten goed te zien. Die op de eerste verdieping waren het meest uitbundig, op de tweede verdieping hadden een eenvoudiger geometrisch patroon, en op de derde verdieping was geen glas in lood. Op enkele plekken aan de Amstelkade (zeker op de eerste verdieping) is het glas in lood gelukkig nog zichtbaar.
- Bakstenen ornamenten zijn verdwenen. Op de eerste verdieping van het hoekgedeelte zaten een soort pseudobalkonnetjes met afgeronde hoeken. Tegenwoordig is daar een onbegrijpelijk lelijke plaat voor bevestigd.
- De gevels zijn beschilderd. Dat is hier het geval op de begane grond op de hoek. Daardoor is het fraaie metselverband hier nauwelijks zichtbaar.
Het kleurverschil tussen het hoekgedeelte en de gevel aan de Amstelkade is overigens wel heel erg groot. Groter in ieder geval dan zichtbaar is op de archieffoto van vlak na de oplevering, ook al is die zwart-wit. Zouden hier op enig moment andere stenen geplaatst zijn?
Bijzondere vermelding verdienen de twee rijen van drie puntkozijntjes aan beide straten. Het is op de archieffoto lastig te zien of ze oorspronkelijk glas in lood of een fijnmazige roedenverdeling hadden, maar fraai waren ze zeker!
Links
Submitted by Marcel Westhoff
Professional or personal relationNu de kaart van de Rivierenbuurt op Wendingen steeds verder ingekleurd raakt en de pandemie dicht bij huis blijven aanmoedigt, ben ik dit soort ‘eenvoudige’ blokken aan het beschrijven. Pas bij vergelijken met archieffoto’s zie je hoezeer ze in de loop der tijd vernaggeld zijn. Aan de andere kant stuit je wel weer op fascinerende geschiedenissen, zoals het feit dat hier ooit een synagoge heeft gezeten.
Related objects